PCOD – एक सविस्तर मार्गदर्शक
स्त्री आरोग्याची एक दुर्लक्षित पण महत्त्वाची समस्या
🩺 PCOD म्हणजे काय?
PCOD म्हणजे Polycystic Ovarian Disease – स्त्रियांच्या अंडाशयांमध्ये अनेक लहान लहान सिस्ट (गाठी) तयार होणे.
या सिस्ट्समुळे हार्मोनल असंतुलन निर्माण होते आणि मासिक पाळी अनियमित होते.
🔍 लक्षणं (Symptoms):
मासिक पाळी अनियमित किंवा बंद होणे
चेहऱ्यावर, छातीत किंवा पाठीवर जास्त केस वाढणे (Hirsutism)
वजन वाढणे, विशेषतः पोटाभोवती
केस गळणे किंवा टक्कल
मुरुम (Acne), तेलकट त्वचा
गर्भधारणेत अडचणी
थकवा, मूड स्विंग्स
🎯 कारणं (Causes):
हार्मोनल असंतुलन (जास्त Androgens)
इन्सुलिन रेझिस्टन्स
मानसिक ताण
अनियमित झोप
आहारातील साखर व जंक फूड जास्त प्रमाणात
अनुवांशिकता
🧪 PCOD ची तपासणी (Diagnosis):
सोनोग्राफी (Ultrasound)
हार्मोन तपासण्या – LH, FSH, Testosterone
Blood Sugar व Thyroid तपासण्या
💊 उपचार (Treatment):
1. औषधोपचार:
- Hormonal Pills (OCPs): पाळी नियमित करण्यासाठी
- Metformin: इन्सुलिन रेझिस्टन्ससाठी
- Anti-androgen meds: केस, मुरुम कमी करण्यासाठी
- डॉक्टरच्या सल्ल्यानेच घ्याव्यात.
2. Lifestyle Management:
सर्वात प्रभावी उपाय म्हणजे आहार, व्यायाम व मानसिक आरोग्यावर काम करणं.
🥗 PCOD साठी योग्य आहार:
खावं:
✅ Whole grains (ज्वारी, बाजरी, नाचणी)
✅ Fibre-rich फळं व भाज्या – डाळींब, आवळा, सिमला मिरची, कारलं
✅ Omega-3 – अळीव, अक्रोड, फिश (जर शाकाहारी नसाल तर)
✅ लो-ग्लायसेमिक इंडेक्स अन्न – उकडलेली डाळ, मूग, ओट्स
✅ भरपूर पाणी
टाळावं:
🚫 साखर, मिठाई
🚫 मैदा व बेकरी पदार्थ
🚫 कोल्ड ड्रिंक्स व फास्ट फूड
🚫 अति चहा-कॉफी
🚫 प्रोसेस्ड फूड
✅ PCOD औषधांचे Drug-Food Interaction (औषध व आहार यांच्यातील परस्परसंवाद)
🔹 1. Metformin (Glycomet, Gluformin, etc.)
✅ जेवणासोबत घ्या – मळमळ, उलटी, पोटफुगी कमी होते.
❌ Alcohol टाळा – लॅक्टिक अ‍ॅसिडोसिसचा धोका वाढतो.
✅ घ्यावा असा आहार – कमी ग्लायसेमिक इंडेक्स (Low GI), जास्त फायबरयुक्त अन्न (Whole grains, Salad, Bhakri).
❌ साखरयुक्त आणि मैद्याचे पदार्थ टाळा.
🔹 2. OCPs (Diane-35, Ginette-35, Novelon)
✅ जेवणासोबत किंवा नंतर घेणे चालते.
❌ Grapefruit juice टाळा – हे liver enzymes वर परिणाम करतो.
❌ जास्त फॅट असलेले पदार्थ टाळा – औषधाचे शोषण (absorption) कमी होते.
✅ संतुलित आहार ठेवा – protein, fiber व multivitamins युक्त.
🔹 3. Spironolactone (Aldactone)
❌ Potassium-rich पदार्थ टाळा – उदा. केळं, नारळपाणी, पालक, बटाटे, टोमॅटो.
❌ Salt substitutes (Potassium chloride असलेले) टाळा.
✅ पाणी भरपूर प्या – किडनी साइड इफेक्ट्स कमी होतात.
✅ Potassium कमी असलेला आहार घ्या – ज्वारी, गहू, दुधातील प्रमाण मर्यादित ठेवा.
🔹 4. Clomiphene (Clomid, Fertyl)
❌ Alcohol टाळा – हार्मोनल बॅलन्स बिघडतो.
✅ Protein-rich आहार – अंडी उत्पादन (ovulation) सुधारतो.
✅ जास्त फळे, भाज्या, whole grains उपयुक्त.
🔹 5. Letrozole (Femara)
❌ High-fat meal टाळा – absorption मंदावतो.
✅ Anti-inflammatory diet – उदा. बदाम, ओमेगा-3 युक्त अन्न, फळे व हिरव्या भाज्या.
❌ Processed food, तळलेले पदार्थ, साखर कमी करा.
🌟 सामान्य सूचना (General Tips):
🥗 Balanced diet ठेवा – साखर, तेलकट अन्न कमी करा.
🍶 दूध, दही योग्य प्रमाणात.
🥤 Alcohol शक्यतो टाळा.
🥦 फायबर, Whole grains, Fruits & Veggies वाढवा.
💧 पाणी भरपूर प्या, विशेषतः Metformin व Spironolactone घेताना.
🌿 नैसर्गिक उपाय:
- मेथी पाण्यात भिजवून सकाळी खा
- दालचिनी पावडर + गरम पाणी – इन्सुलिन रेझिस्टन्स कमी करतो
- योगासने:
- भुजंगासन
- धनुरासन
- बद्धकोणासन
प्राणायाम: अनुलोम-विलोम, भ्रामरी
🧘♀️ मानसिक आरोग्याची काळजी:
- स्ट्रेस म्हणजे हार्मोनल गोंधळ
- Meditation, journaling, music थेरपी
- CBT (Cognitive Behavioral Therapy) वापरली जाते काही ठिकाणी
👩⚕️ प्रश्नोत्तर (FAQ):
Q1: PCOD वर कायमचा इलाज आहे का?
➡ नाही, पण योग्य आहार-व्यायामाने ते पूर्णतः control करता येतो.
Q2: गर्भधारणेवर परिणाम होतो का?
➡ काहींना fertility साठी मदत घ्यावी लागते. पण बर्‍याच स्त्रिया योग्य ट्रीटमेंटनंतर सहज गर्भधारणाही करतात.
Q3: पीरियड्स नियमित करण्यासाठी काय करू?
➡ आहार सुधारावा, वजन आटोक्यात ठेवावं, आणि गरज असेल तर डॉक्टरांशी चर्चा करून हॉर्मोनल ट्रीटमेंट घ्यावी.
PCOD ही आजारी नसून एक जीवनशैली विकृती आहे.
तिच्यावर योग्य वेळेत उपाययोजना केल्यास पूर्णतः control करता येते.
स्वतःवर प्रेम करा, शरीर समजून घ्या, आणि रोज थोडं काहीतरी स्वतःसाठी करा.